ความเติบโตของพนมสารคาม หลังสงครามเวียดนามเข้าสู่โลกาภิวัตน์ ที่ชาวพนมสารคามควรร่วมกันจัดแสดงด้วยรูปถ่ายและภาพเขียน รวมถึงสิ่งของบางอย่าง ด้วยสำนึกของเครือญาติพี่น้องพนมสารคามด้วยตนเอง เพื่อเติมเต็มประวัติศาสตร์ท้องถิ่นของพนมสารคาม

อำเภอพนมสารคาม

            เดิมอำเภอพนมสารคาม ตั้งอยู่ที่บ้านโพธิ์ใหญ่ มีอำเภอสนามชัยเขตเป็นสาขา ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้เจ้าพระยาบดินทร์เดชา (สิงห์ สิงหเสนี) ยกทัพไปตีลาวและเขมร เจ้าพระยาบดินทร์เดชาได้กวาดต้อนชาวลาวและเขมรเข้ามาเป็นจำนวนมาก และกำหนดพื้นที่ให้อยู่เป็นหลักแหล่งพื้นที่ดังกล่าวปัจจุบันอยู่ในเขตอำเภอพนมสารคามและอำเภอสนามชัยเขต เหตุนี้เองชุมชนดังกล่าวจึงหนาแน่นขึ้นเป็นลำดับ
                ครั้นถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราโชบายยกหมู่บ้านที่เป็นชุมชนหนาแน่นขึ้นเป็นเมือง จึงโปรดเกล้าฯ ให้ "ยกบ้านท่าถ่านเป็นเมืองพนมสารคาม" มีศาลากลางเมือง มีเรือนจำ มีเจ้าเมืองปกครอง พระพนมสารนรินทร์ เป็นเจ้าเมืองคนสุดท้ายก่อนที่จะยุบเป็นอำเภอพนมสารคาม บริเวณที่เป็นที่ตั้งเมืองพนมสารคาม ปัจจุบันเรียกว่า ตำบลเมืองเก่า (เพ็ญศรี ดุ๊ก และนารี สาริกะภูติ, 2529 : 16-17)
                เมืองพนมสารคาม ลดฐานะจากเมืองเป็นอำเภอ ตามพระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่พุทธศักราช 2472 ตั้งที่ทำการที่เดิม
                ต่อมา พ.ศ. 2481 สมัยนายชวน สุริยจันทร์ เป็นนายอำเภอ ได้ย้ายที่ทำการมาตั้ง ณ บ้านท่าเกวียนหมู่ที่ 1 ฝั่งซ้ายของลำคลองท่าลาด ตำบลพนมสารคาม และ
                พ.ศ. 2509 กระทรวงมหาดไทย ได้มีประกาศตั้งตำบลคู้ยายหมี ตำบลท่ากระดาน และตำบลท่าตะเกียบ แยกออกจากอำเภอพนมสารคาม เป็นกิ่งอำเภอสนามชัยเขต ต่อมาในปี พ.ศ. 2520 กระทรวงมหาดไทย ได้ประกาศตั้งตำบลดงน้อย ตำบลเมืองใหม่ และตำบลบางคา ออกจากอำเภอพนมสารคามเป็นกิ่งอำเภอราชสาส์น (สุนทร คัยนันท์, 2534 : 139)
                พื้นที่อำเภอพนมสารคาม เคยปกคลุมไปด้วยป่าใหญ่ มีบริษัทได้สัมปทานทำป่าคลองท่าลาด ซึ่งเดิมเรียกแม่น้ำพนมฯ ใช้เป็นเส้นทางคมนาคมล่องแพซุง ที่ได้จากป่าใหญ่ทั้งของเขตพนมสารคามและสนามชัยเขต ของป่าและไม้มีค่าเป็นสินค้าออกที่สำคัญ น้ำมันยางเป็นสินค้าสำคัญล่าสุด ตามด้วยไม้แดงจีน ไม้หอม และเร่ว (สุนทร คัยนันท์, 2534 : 139)
                หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 จนถึงประมาณ พ.ศ. 2598 บริเวณนี้ก็ยังเป็นดินแดนที่สร้างความหวาดกลัวเรื่องความไข้และยาเบื่อ เพราะเป็นป่าดงดิบ ปัจจุบันป่าดังกล่าวถูกแผ้วถางไปจนหมดลักษณะดังกล่าว ทุกวันนี้จึงมีสภาพเป็นเพียงที่ราบสูง ประชากรมีอาชีพในการเพาะปลูกพืชไร่ ทำนา และทำสวน
                อำเภอพนมสารคาม มีเขตติดต่อดังนี้
                ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอบ้านสร้าง จังหวัดปราจีนบุรี
                ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอสนามชัยเขต
                ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอศรีมหาโพธิ จังหวัดปราจีนบุรี
                ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอราชสาส์น
                ปัจจุบันอำเภอพนมสารคาม ประกอบด้วย 8 ตำบล คือ ตำบลพนมสารคาม ท่าถ่าน บ้านซ่อง หนองยาว เมืองเก่า เกาะขนุน หนองแหน และเขาหินซ้อน

                (คัดจากหนังสือ วัฒนธรรม พัมฯาการทางประวัติศาสตร์ เอกลักษณ์และภูมิปัญญา จังหวัดฉะเชิงเทราคณะกรรมการฝ่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุ ในคณะกรรมการอำนวยการจัดงานเฉลิมประเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จัดพิมพ์เนื่องในโอกาสพระราชะพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 6 รอบ 5 ธันวาคม 2542)

พนมสารคาม (หรือ พนมสาลคาม)
            พนมสารคาม เป็นชื่ออำเภอตั้งอยู่บ้านท่าเกวียน ริมลำน้ำท่าลาด จังหวัดฉะเชิงเทรา ได้จากนามเจ้าเมืองว่า พระพนมสารนรินทร ์ เป็นคำบาลี 3 คำ คือ พนม, สาร, นรินทร์
            ชื่อพนมสารนรินทร์ เป็นคำบาลี 3 คำ คือ พนม , สาร , นรินทร์
            พนม หมายถึง ป่า, ดง, ป่าไม้, ดงไม้ ฯลฯ มีรากคำจากบาลีว่า วน (อ่านว่า วะ-นะ)
            สาร หมายถึง สำคัญ, ประเสริฐยิ่ง, แข็งแรง แก่นของไม้, ชั้นในสุด และส่วนแข็งที่สุด
            คาม หมายถึง หมู่บ้าน, ชุมชน
            นรินทร์ หมายถึง คนผู้มีอำนาจ ได้จากคำบาลีว่า นร (อ่านว่า นะ-ระ) กับ อินทร (อ่านว่า อิน-ทะ-ระ)
            มีข้อสังเกตจากชื่อ พนมสารคาม ว่าแต่เดิมน่าจะให้สะกดว่า พนมสารคาม เพราะคำบาลี สาล (อ่านว่า สา-ละ) หมายถึง ต้นรัง หรือต้นยางก็ได้ (แต่นิยมเรียกทับศัพท์ว่าต้นสาละ) สอดคล้องกับภูมิประเทศบริเวณลำน้ำท่าลาดเต็มไปด้วยต้นยาง มีชื่อ เขาดงยาง เป็นพยาน แล้วได้ น้ำมันยาง จากต้นยางเป็นสินค้า ขณะเดียวกันก็เอาต้นยางมาเผาสุมเป็น ถ่าน ได้อีก ตรงตามที่ตั้งเมืองครั้งแรกว่า ท่าถ่าน            

เรียบเรียงจาก
            1. อารยธรรมชายฝั่งทะเลตะวันออก. ศรีศักร วัลลิโภดม. กรุงเทพฯ : มติชน, 2547.
            2. สยามดึกดำบรรพ์ ยุคก่อนประวัติศาสตร์ถึงสมัยสุโขทัย. ชาร์ลส์ ไฮแอม และรัชนี ทศรัตน์. กรุงเทพฯ : ริเวอร์ บุ๊ค จำกัด. 2542.
            3. คนไทย มาจากไหน?. สุจิตต์ วงษ์เทศ. กรุงเทพฯ : 2549.
            4. ชาติพันธุ์สุวรรณภูมิ บรรพชนคนไทยในอุษาคเนย์. สุจิตต์ วงษ์เทศ. กรุงเทพฯ : มติชน, 2547.
            5. ประวัติศาสตร์สังคมและวัฒนธรรมสยามประเทศไทย. สุจิตต์ วงษ์เทศ. กรุงเทพฯ : มติชน. 2547.